اهمیت حفظ قرآن در سیره و روش امامان معصوم امری غیرقابل اجتناب است. علاوه بر تاثیرات و برکات معنوی که حفظ قرآن کریم در زندگی فردی و اجتماعی دارد، از تاثیرات مادی و دنیوی این عمل موکد نمی‌توان غافل شد! برکاتی که حتما باید پشتوانه اعتقادی خاص خودش را داشته باشد.

در این مقاله که به همت آقای احمد محیطی با موضوع حفظ قرآن در سیره معصومان منتشر شده را مرور می‌کنیم.

یکی از راه های حفظ و صیانت قرآن از تصحیف و تحریف و هرگونه دستبرد در صدر اسلام، به خاطر سپردن آیات قرآن بوده و خود پیامبر ^{صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم}، آورنده این معجزه الهی، و امیرمؤمنان علی بن ابی طالب ^{علیه‌السلام}، دریافت کننده آن، در این راه پیشگام بودند.

در سوره أعلی آمده است:
«سَنُقرِئُکَ فَلا تَنْسی »⁽¹⁾؛ ما به زودی (قرآن را) بر تو می خوانیم و هرگز فراموش نخواهی کرد.

در تفسیر مجمع البیان آمده است:
وقتی جبرئیل وحی را بر پیامبر ^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} نازل می‌کرد، آن حضرت به خاطر این که مبادا آن را فراموش کند، هنوز وحی تمام نشده، به قرائت آن می‌پرداخت. وقتی این آیه نازل شد، دیگر پیامبر ^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} چیزی از قرآن را فراموش نکرد.

مرحوم طبرسی پس از آن می‌نویسد:
با وجود این که رسول گرامی ^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} امّی بود، قرآن را به خوبی به خاطر می‌سپرد، حتّی جبرئیل سوره‌ای طولانی را بر پیغمبر ^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} می‌خواند و آن حضرت با یک بار خواندن آیات، سوره را حفظ می‌کرد و هرگز آن را فراموش نمی‌نمود.⁽²⁾

نیز در قرآن آمده است:
«لا تُحَرِّکْ بِهِ لِسانَکَ لِتَعْجَلَ بِهِ * اِنَّ عَلَیْنا جَمْعَهُ وَ قُرآنَهُ، فَاِذا قَرَأناهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ»⁽³⁾؛ زبانت را به خاطر عجله برای خواندن آن (قرآن) حرکت مده؛ چرا که جمع کردن و خواندن آن بر عهده ماست. پس هرگاه آن را خواندیم، از خواندن آن پیروی کن!

در تفسیر شریف المیزان چنین می‌خوانیم:
این آیات در معنای آن آیه است که در قرآن آمده: «وَ لا تَعْجَلْ بِالقُرآنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ یُقْضی اِلَیکَ وَحْیُهُ»⁽⁴⁾؛ پس نسبت به (تلاوت) قرآن عجله نکن پیش از آنکه وحیِ آن بر تو تمام شود. یعنی زبان خود را به وحی حرکت مده تا با عجله وحی را گرفته باشی و چیزی که هنوز ما نخوانده‌ایم، در خواندنش از ما پیشی گرفته باشی، به قرآن عجله نکن؛ چون جمع کردن آنچه به تو وحی می‌شود و پیوسته کردن اجزای آن به یک دیگر و قرائت آن بر تو، به عهده ماست، پس وقتی وحی ما تمام شد، تو شروع به خواندن کن!⁽⁵⁾

این آیات نموداری از شوق شدید و اهتمام زیاد پیامبر ^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} به حفظ و به خاطر سپردن قرآن است.

از امیرمؤمنان علی ^{علیه‌السلام} نقل شده است که پیامبر اسلام ^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} به من فرمود:
آیا دعایی به تو بیاموزم که به سبب آن قرآن را فراموش نکنی؟
سپس پیامبر ^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} این دعا را به حضرت علی ^{علیه‌السلام} تعلیم فرمود:
«أللهمَّ ارْحَمنی بِتَرْکِ مَعاصیکَ أَبَداً ما أَبْقیْتَنی وَارْحَمْنی مِنْ تَکَلُّفِ مالا یَعْنینی وَارْزُقْنی حُسْنَ النَّظَرَ فِیما یُرْضِیکَ وَالْزِمْ قَلْبِی حِفْظَ کِتابِکَ کَما عَلَّمْتَنی ، وَ ارْزُقْنی أَنْ أَتْلُوهُ عَلیَ النَّحوِ الَّذی یُرْضیکَ عَنّی، اللهمَّ نَوِّرْ بِکِتابِکَ بَصَری ، وَاشْرَحْ بِهِ صَدْری، وَأطْلِقْ بِهِ لِسانی وَاسْتَعْمِلْ بِهِ بَدَنی وَ قَوِّنی بِهِ عَلی ذلِک وَ أَعِنّی عَلَیْهِ، اِنَّهُ لا یُعِینُ عَلَیْهِ اِلاَّ أَنْتَ لا اِلهَ الاَّ أَنْتَ»⁽⁶⁾؛

در روایت دیگری از امیرمؤمنان ^{علیه‌السلام} نقل شده که فرمود:
«هیچ آیه‌ای از قرآن بر پیامبر ^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} نازل نشد مگر آنکه بر من قرائت نمود … پس آن را با خطّ خود نوشتم. حضرت رسول صلی الله علیه وآله وسلم به من تفسیر، تأویل، ناسخ، منسوخ، محکم، متشابه، خاص، عام و … آن را آموخت و دعا کرد که خداوند حفظ و فهمش را به من عطا کند، پس هیچ آیه‌ای را از کتاب خداوند فراموش نکردم … »⁽⁷⁾

ترغیب دیگران

روایات و شواهد تاریخی زیادی دلالت دارد بر این که پیامبر گرامی اسلام ^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} و امامان معصوم ^{علیهم‌السلام} اصحاب را به حفظ کردن قرآن تشویق می‌نمودند و بر آن اصرار داشتند.

از پیامبر ^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} نقل شده است که:
«مَنْ أَعْطاهُ اللهُ حِفْظَ کِتابِهِ، فَظَنَّ أَنَّ اَحَداً اُعْطِیَ أفْضَلَ مِمَّا أُعْطِیَ فَقَدْ غَمَطَ⁽⁸⁾ أَفْضَلَ النِّعْمَهِ⁽⁹⁾؛ کسی که خداوند (نعمت) حفظ کتابش را به او عطا فرمود، پس گمان کرد به دیگری برتر از نعمت او داده شده، پس برترین نعمت را تحقیر کرده و شکر آن را به جای نیاورده است.

در روایت دیگر آمده است:
«فَقَدْ صَغَّرَ عَظیماً وَ عَظَّمَ صَغیراً»⁽¹⁰⁾

و نیز فرمود:
«حَمَلَهُ القرآنِ عُرَفاءُ أَهْلِ الجَنَّهِ⁽²⁷⁾؛ حافظان قرآن در بهشت، دارای رتبه‌های عالی و پیشگامان اهل بهشت‌اند».

ابی سعید خُدری می گوید: پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه وآله وسلم فرمود:
روز قیامت منبرهایی از نور می گذارند که در کنار هر منبر، اسبی نجیب قرار دارد. سپس منادی از جانب پروردگار عزیز ندا می دهد: حاملان و حافظان قرآن کجایند؟ (عدّه ای جلو می آیند) به آنها گفته می شود: بدون هیچ ترس و خوفی بر این منبرهای نور بنشینید، تا خداوند از حساب مردم فارغ شود، سپس بر این اسب های نجیب سوار شوید و به سوی بهشت بروید.⁽²⁸⁾

رسول خدا ^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} در جای دیگر می فرماید:
«أَغْنَی النَّاسِ حَمَلَهُ القُرآنِ، مَنْ جَعَلَهُ الله ُتَعالی فی جَوفِهِ ⁽²⁹⁾؛ غنی‌ترین مردم، حافظان قرآن هستند؛ آن‌هایی که خداوند قرآن را در دل‌شان قرار داده است.»

ملاک پیشوایی

در صحیح ابن‌خزیمه، بابی وجود دارد با عنوان «استحقاق امامت و پیشوایی به سبب حفظ قرآن، اگرچه غیر حافظ قرآن دارای سنّ بالا و شرافت بیشتری باشد.» در این باب روایتی از پیامبر گرامی اسلام ^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} بدین عبارت نقل شده است:

عدّه‌ای از اصحاب برای مأموریتی از طرف پیامبر ^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} آماده شده بودند، حضرت به هر یک از ایشان فرمود: ماذا مَعَکَ مِنَ القُرآنِ؛ از قرآن چه مقدار حفظ هستی؟ هرکس جوابی می‌داد تا اینکه حضرت به مردی رسید که از دیگران جوان تر بود. پرسید: تو چقدر از قرآن در خاطر داری؟ گفت: من این سوره و آن سوره و سوره بقره را حفظ هستم. حضرت فرمود: سوره بقره را حفظ هستی؟ گفت: آری. فرمود: برو که تو امیر آن‌هایی. شخصی که از اشراف بود، گفت: یا رسول الله! او بر ما امیر است؟! آنچه که باعث شد که ما زیاد قرآن را حفظ نکنیم، این بود که می‌ترسیدیم نتوانیم حقّ آن را ادا کنیم و به دستوراتش عمل کنیم.

پیامبر ^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} می‌فرماید:
قرآن را بیاموز و آن را قرائت کن و بخواب. حقیقتاً مَثَل قرآن برای کسی که آن را بیاموزد و بخواند و به آن عمل کند، مَثَل مَشکی سرشار از مُشک است که بوی خوش آن همه جا را فراگرفته و کسی که بیاموزد و حفظ کند و بخواند همانند مَشکی مملو از مُشک است.⁽³⁰⁾

حضرت در «غزوه اُحُد» هنگام دفن شهدا، فرمود:
«… بنگرید هر کدام از اصحاب که بیشتر قرآن حفظ کرده‌اند، محلّ دفن او جلوتر از دیگری باشد.»⁽³¹⁾

و نقل شده: پیامبر گرامی اسلام ^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} گروهی از اصحاب را به طرف یمن گسیل نمود و شخصی را که از همه جوان‌تر بود، امیر آنها قرار داد. چند روز گذشت؛ ولی حرکت نکردند. پیامبر گرامی ^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} با یکی از ایشان برخورد نمود و به او فرمود: آیا حرکت نکردی؟ آن شخص جواب داد: یا رسول الله! شخصی که بر ما امیر قرار دادی، بیماری در پای او پیدا شده است. پیامبر ^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} وی را ملاقات نمود و برای وی چنین دعا کرد: بِسمِ اللهِ وَ بِاللهِ أَعُوذُ بِاللهِ وَ بِعِزَّهِ اللهِ وَ قَدْرَتِهِ مِنْ شَرِّ ما فیها؛ و سپس بر محلّ درد وی دمید و این عمل را هفت مرتبه تکرار کرد تا اینکه بیماری برطرف شد.
شخصی از پیامبر ^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} پرسید: چه شده است؟ او که از همه ما جوان‌تر است، بر ما امیر قرار داده‌ای؟ پیامبر ^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} فرمود: به جهت قرائت (و حفظ) قرآن!⁽³²⁾

گرامی داشت حافظان

امیرمؤمنان علی ^{علیه‌السلام} وقتی برای نماز استسقا خارج شد، دستور داد که حافظان قرآن، مؤذّنان و کودکان پیشاپیش جمعیت حرکت کنند.

پیامبر ^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} فرمود: زمانی که بلایی از آسمان نازل شود، حافظان قرآن و کسانی که مراقب اوقات نماز هستند و کسانی که باعث آبادانی مساجد می‌شوند، از آن بلا در امان می‌مانند.⁽³³⁾

و نیز فرمود: کریم‌ترین بندگان نزد خداوند بعد از انبیا، عالمان و سپس حافظان قرآن هستند که مانند انبیا از دنیا خارج می‌شوند و مانند انبیا از قبورشان بر می‌خیزند و در روز قیامت با آنها محشور می‌شوند. آنان با انبیا از صراط می‌گذرند و ثواب انبیا به آنها داده می‌شود. پس خوشا به حال عالمان و حافظان قرآن از آنچه نزد خداوند دارای کرامّت و شرافت اند!⁽³⁴⁾

پیامبر ^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} می‌فرماید: ای اباذر! اکرام مسلمان سالخورده و حافظان قرآن که به قرآن عمل می‌کنند و اکرام سلطان عادل، از باب اکرام و تجلیل خداوند است.⁽³⁵⁾

و نیز حضرت فرمود: ای معاذ! با زبان، موجبات اذیت برادران دینی‌ات و حافظان قرآن را فراهم مساز.⁽³⁶⁾

و نیز فرمود: حافظان قرآن را اکرام کنید، کسی که به آنها اکرام کند، مرا اکرام کرده است.⁽³⁷⁾

و فرمود: برتری حافظ قرآن بر کسی که حافظ قرآن نیست، مانند برتری خالق بر خلق است.⁽³⁸⁾

نیز از حضرت نقل شده است: حافظ قرآن، حمل کننده پرچم اسلام است. کسی که او را اکرام کند، خدا را اکرام کرده و کسی که او را اهانت کند، لعنت خدا بر او باد!⁽³⁹⁾

و فرمود: رحمت الهی، تمام وجود حافظان قرآن را فراگرفته، لباس ایشان از نور خداوند است. اینها تعلیم دهنده کلام خدا هستند، دشمن ایشان، دشمن خدا و دوست ایشان دوست خداست.⁽⁴⁰⁾

وظایف حافظان

پیامبر گرامی اسلام ^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} فرمود: «ای حافظان قرآن! با من به وسیله احترام به قرآن و عظیم شمردن آن، دوستی بورزید، تا من به دوستی شما بیفزایم و شما را نزد مردم محبوب گردانم…» ⁽⁴¹⁾

و فرمود: شایسته‌ترین مردم برای خشوع در نهان و آشکار، حافظان قرآن‌اند و نیز شایسته‌ترین آنها به آنجام نماز و روزه در خفا و آشکار، حافظان قرآن‌اند.⁽⁴²⁾

نیز فرمود: ای گروه قاریان (و حافظان) قرآن! از خدای عزّوجل بپرهیزید در آنچه از کتاب خود به شما داده است؛ زیرا که من و شما مسئول هستیم؛ من در رساندن و تبلیغ رسالت و شما از آنچه از قرآن و سنّت در بردارید.

محمد صالح مازندرانی در شرح این حدیث آورده است: پیامبر ^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} امر فرمود قاریان و حافظان قرآن را به اجتناب از عقوبت و خشم الهی درباره شأن و منزلت قرآن به سبب پذیرش اوامر و دست کشیدن از نواهی و پذیرفتن نصایح و مواعظ قرآن و تسلیم شدن در برابر دستورات و حدود آن و قیام بر اجرای آن بر امّت، به وسیله امر به معروف و نهی از منکر است.⁽⁴³⁾

فراموش نکردن قرآن

شهید ثانی و محی الدّین نووی می‌نویسند: علمای گذشته بر این باور بودند که «حفظ قرآن» بر تمام علوم مقدّم است. آنان علم فقه و حدیث را تنها به کسانی تعلیم می‌دادند که حافظ قرآن باشند و به اندازه‌ای به علم فقه و حدیث مشغول می‌شدند که منجر به نسیان و فراموشی قرآن نگردد.⁽⁴⁴⁾

یعقوب احمر می‌گوید: به حضرت امام صادق ^{علیه‌السلام} عرض کردم: من بدهکاری زیادی دارم و به اندازه‌ای غمگینم که قرآن را فراموش کرده‌ام. امام صادق ^{علیه‌السلام} فرمود: قرآن، قرآن! همانا یک آیه از قرآن و یک سوره از آن روز قیامت بیاید تا هزار درجه -در بهشت- بالا رود، پس قرآن می‌گوید: اگر مرا نگهداشته بودی و حفظ می‌کردی، تو را به این مقام می‌رساندم.⁽⁴⁵⁾

در وسائل الشّیعه، بابی است با این مضمون که «جایز نیست ترک قرآن به گونه ای که موجب فراموشی آن شود»، در این باب از طریق امامان معصوم ^{علیهم‌السلام} از پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم نقل شده است که آن حضرت فرمود:
آگاه باشید کسی که قرآن را حفظ کند سپس آن را فراموش کند، روز قیامت به گونه‌ای خدا را ملاقات می‌کند که به غُلّ بسته شده و به شماره هر آیه از آیاتی که فراموش کرده، ماری بر او مسلّط می‌گرداند که همراه وی است تا داخل آتش گردد؛ مگر اینکه بخشیده شود.⁽⁴⁶⁾

تردیدی نیست که مقصود از این فراموشی، اعراض از قرآن و احکام و دستورات آن است که سر از ضلالت و گمراهی بیرون آورده و موجب این عذاب‌ها می‌گردد.

نماز و دعا برای حفظ قرآن

ابن عباس می‌گوید: امیرمؤمنان ^{علیه‌السلام} فرمود: پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه وآله وسلم به من فرمودند: آیا کلماتی را به تو بیاموزم که برایت نافع باشد؛ کلماتی که هرکس آن را بیاموزد، نفع ببرد و آنچه را به خاطر سپرده ای – از قرآن، حدیث و … – در ذهنت ثابت بماند؟ عرض کردم: آری یا رسول الله!

فرمود: شب جمعه، در ثلث آخر شب بلند شو، و اگر نمی توانی قبل از آن به پاخیز و دو نماز دو رکعتی بخوان.

در رکعت اوّل از آن دو نماز، سوره حمد و یس و در رکعت دوم، حمد و تنزیل السّجده و در رکعت سوم آن، حمد و حم الدّخان، و در رکعت چهارم، حمد و تبارک.

وقتی این چهار رکعت نماز را به جا آوردی و سلام دادی، خداوند متعال را حمد و ثنا بگو و بهترین درودها را بر من بفرست. سپس برای مؤمنین استغفار کن و این دعا را بخوان:

«أللهمَّ ارْحَمْنی بِتَرْکِ المعاصی أَبَداً ما أَبْقَیْتَنی وَارْحَمْنی أَنْ أَتَکَلَّفَ طَلَبَ مالا یَعْنینی وَارْزُقْنی حُسْنَ النَّظَرِ فیما یُرْضیکَ عَنّی، اللهمَّ بَدِیعَ السَّمواتِ وَالارضِ ذَاالجَلالِ وَالاِکرامِ وَالْعِزَّهِ الَّتی لا تُرامُ أَسْئَلُکَ یا اللهُ یا رَحْمنُ بِجَلالِکَ وَ نُورِ وَجْهِکَ أَنْ تُلْزِمَ قَلْبی حِفْظَ کِتابِکَ کَما عَلَّمْتَنیهِ وَارْزُقْنی أَنْ أَتْلُوهُ عَلیَ النَّحوِ الذّی یُرضیکَ عَنّی ، أللهمَّ بَدیعَ السَّمواتِ وَالارضِ ذَاالجلالِ وَالاکرامِ وَالعِزِّ الذّی لایَرامُ أَسْئَلُکَ یا اللهُ یا رَحمنُ بِجلالِکَ وَ نُورِ وَجْهِکَ أَنْ تُنَوِّرَ بِکِتابِکَ بَصَری وَ أَنْ تَشْرَحْ بِهِ صَدْری وَ أَنْ تُطْلِقَ بِهِ لِسانی وَ أَنْ تُفَرِّجَ بِهِ عَنْ قَلْبی وَ أَنْ تَسْتَعْمِلَ بِهِ بَدَنی فَإِنَّهُ لا یُعینُنی عَلیَ الْخَیرِ غَیرُکَ وَ لا یُؤتیهِ إِلاَّ أَنْتَ وَ لا حَوْلَ وَ لا قُوَّهَ إِلاَّ بِاللهِ الْعَلِیِّ العَظیمِ.»
این نماز و دعا را در سه شب یا پنج شب یا هفت شب جمعه انجام بده.⁽⁴⁷⁾

سید بن طاوس در فصل دیگری از جمال الاسبوع نماز و دعایی برای حفظ قرآن ذکر نموده که شبیه همین نماز است، با کمی تفاوت در دعای بعد از نماز.⁽⁴⁸⁾

تعداد حافظان

عنایت ویژه و توجّه خاصّ پیامبر گرامی اسلام ^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} به حفظ قرآن، باعث شد که گروه زیادی از اصحاب، حتّی بعضی از زنان ⁽⁴⁹⁾ نیز در زمان حیات آن حضرت قرآن را حفظ کنند.

علاّمه بلاغی می‌نویسد: شعار اسلام و علامت مسلمان در صدر اسلام، مزیّن بودنش به حفظ قرآن بود. اعراب مسلمان با حافظه نیرومندی که داشتند، به حفظ و تلاوت قرآن پرداختند تا اینکه عدد حافظان به هزارها، بلکه ده‌ها هزار و صدها هزار رسید. وی می‌نویسد: چون وحی در زمان حیات پیامبر ^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} قطع نمی‌شد، ممکن نبود قرآن در یک کتاب، آماده و فراهم شود؛ بلکه آنچه وحی می‌شد، در حافظه مسلمانان و نوشته‌ها جا می‌گرفت.⁽⁵⁰⁾

علاّمه طباطبایی می‌نویسد: قرآن مجید که سوره سوره و آیه آیه نازل می‌شد، به سبب بلاغت و فصاحت خارق عادتی که داشت، آوازه‌اش در میان اعراب که عنایت شگفت‌آوری به بلاغت و فصاحت کلام داشتند و شیفته آن بودند، روزبه‌روز بلندتر می‌شد و برای شنیدن چند آیه از آن، از راه‌های دور پیش پیغمبر اکرم ^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} آمده و آیاتی را فرا می‌گرفتند.

مسلمانان به این دلیل که قرآن مجید را کلام خدا و یگانه مدرک دینی خود می‌دانستند، و در فریضه نماز، سوره حمد و مقداری از سایر قرآن را می‌بایست بخوانند، و به دلیل اینکه پیغمبر مأموریت داشت قرآن مجید و احکام اسلام را به آنان یاد دهد، در یادگرفتن سوره و آیات قرآنی و حفظ و ضبط آنها نهایت جدّیّت را به خرج می‌دادند.

این روش پس از آنکه پیغمبر اکرم ^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} به مدینه هجرت نمود و جامعه مستقل اسلامی تشکیل داد، منظّم‌تر و متشکّل‌تر گردید. به دستور پیغمبر اکرم جمعیت قابل توجّهی از یاران وی به قرائت قرآن و تعلیم و تعلّم احکام اسلام، که روزبه‌روز نازل و تکمیل می‌شد، موظّف شدند. آنان حتّی طبق دستور صریح قرآن ⁽⁵¹⁾ از شرکت در جنگ و جهاد معذور گشتند.

از این جماعت، به کسانی که به قرائت قرآن و حفظ و ضبط سوره‌ها و آیات آن مشغول بودند، «قُرّاء» می‌گفتند.⁽⁵²⁾

سیوطی در الاتقان نام بعضی از این قرّاء را که در کتاب القراءات منسوب به ابی عبید آمده، به این ترتیب ذکر کرده است:
از مهاجرین: خلفای اربعه، طلحه، سعد بن عبید، عبدالله بن مسعود، حذیفه، سالم بن معقل، ابوهریره، عبدالله بن سائب، عبدالله بن عباس، عبد الله بن عمرو بن عاص، عبدالله بن عمر، عبدالله بن زبیر، عایشه، حفصه و امّ سلمه.
از انصار: عبّاده بن صامت، معاذ بن جبل (مکنّی به ابی حلیمه)، مجمع بن جاریه، فضاله بن عبیده، مسلمه بن مخلد.

بنا به تصریح ابوعبید در کتاب القراءات اینها کسانی بودند که در زمان پیامبر ^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} موفّق به حفظ قرآن شدند و محفوظات قرآنی خود را بر رسول خدا ^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} عرضه نمودند. به اصطلاح امروزی، خود آن حضرت، استاد قرائت این عدّه بوده است، و الاّ تعداد اصحابی که قرآن را حفظ کردند؛ ولی موفّق نشدند بر پیامبر ^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} عرضه کنند، قابل شمارش نیست؛ بویژه با اضافه کردن آنهایی که قسمتی از قرآن را در زمان حیات پیامبر ^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} و بقیه را بعد از رحلت آن حضرت حفظ کردند.⁽⁵³⁾

ابن عساکر از محمد بن کعب قرضی، پنج تن حافظان قرآن را که همگی از انصار بودند، نام می برد: معاذ بن جبل، عبّاده بن صامت، ابی بن کعب، ابوایّوب انصاری، ابودرداء. وی در روایتی نام علی بن ابی طالب علیه السلام، زید بن ثابت، سعد بن عبید، ابوزید، مجمع بن جاریه، عثمان بن عفّان و عبدالله بن مسعود را نیز اضافه می‌کند.⁽⁵⁴⁾
او در تاریخ دمشق آورده است: انس خبر داد که در زمان پیامبر، تنها چهار نفر از انصار قرآن را حفظ کردند: معاذ بن جبل، ابی بن کعب، زید بن ثابت و ابوزید (و در بعضی روایات، زید).⁽⁵⁵⁾

آیت الله خویی می‌نویسد: حافظان قرآن در زمان رسول خدا ^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} بیشتر از آن بودند که بشود نام آنان را شمارش کرد و آنچه انس نقل کرده که پیامبر از دنیا رفت و غیر از آن چهار نفر کسی حافظ قرآن نبود، مردود و مطروح است.⁽⁵⁶⁾ بعضی از اهل سنّت حدیث انس را این گونه توجیه کرده‌اند که: معنی قول انس که جز چهار نفر قرآن را حفظ نکردند، این است که آنها به صورت مستقیم از پیامبر ^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} قرآن را دریافت نموده‌اند.⁽⁵⁷⁾

در روایات دیگری که اهل سنّت آنها را تلقّی به قبول و صحّت نموده‌اند، آمده است: بعضی از حافظان قرآن به درجه‌ای رسیده بودند که در زمان پیامبر ^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} مأمور تعلیم دیگران شدند و پیامبر ^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} با صراحت، دیگران را امر می‌نمود که قرآن را از این افراد فراگیرند. از مسروق نقل شده که وقتی نامی از عبدالله بن مسعود و … به میان آمد، گفت: من همیشه او را دوست دارم، چون از پیامبر ^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} شنیدم که می‌فرمود: قرآن را از چهار نفر فراگیرید: عبدالله بن مسعود، سالم، معاذ و ابی بن کعب.⁽⁵⁸⁾

شهادت حافظان

بیشترین مجاهدان سرسخت و شهیدان عرصه‌های مختلف مجاهده و مبارزه در عهد رسالت، حافظان قرآن بودند. آن روز یک مسلمان، هم حافظ و قاری قرآن بود و هم مجاهد از جان گذشته و آشنای به فنون جنگ و زرنگ و چالاک.

واقدی می‌گوید: گروهی از نمایندگان قبائل اطراف برای کم کردن نیروی اسلام و گرفتن انتقام، از درِ حیله وارد شده، به حضور پیامبر ^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} شرفیاب شدند و چنین گفتند: ای پیامبر! قلوب ما به سوی اسلام متوجّه شده و محیط ما برای پذیرش اسلام آماده گردیده است؛ لازم است گروهی از یاران خود را همراه ما اعزام فرمایید که در میان قبیله ما تبلیغ کنند و قرآن را به ما بیاموزند و ما را از حلال و حرام خدا آگاه سازند.

پیامبر ^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} وظیفه داشت که به ندای این گروه که نمایندگان قبیله‌های بزرگی بودند، پاسخ مثبت دهد؛ وظیفه مسلمانان هم این بود که به هر قیمتی، از این فرصت استفاده نمایند؛ لذا پیامبر ^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} دسته‌ای را به فرماندهی «مرثد» همراه آنها به آن نقاط فرستاد. این دسته همراه نمایندگان قبایل از مدینه خارج و از قلمرو قدرت مسلمانان دور شدند و به نقطه «رُجیع» رسیدند. در آنجا نمایندگان قبایل، نیّات پلید خود را آشکار کردند و به کمک قبیله «هُذیل» تصمیم گرفتند افراد اعزامی را دستگیر و به مشرکان تحویل داده، یا آنها را نابود کنند … مسلمانان نیز با آنان به نبرد پرداختند و مردانه در راه دفاع از اسلام و تبلیغ آن، جان سپردند.⁽⁵⁹⁾

حادثه بئر معونه

واقدی می‌نویسد: در صفر سال چهارم هجرت «ابوبراء» وارد مدینه شد. پیامبر ^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} او را به آیین اسلام دعوت نمود؛ ولی او نپذیرفت و البته دوری هم نَجُست. او به رسول اکرم ^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} عرض کرد: اگر سپاه تبلیغ نیرومندی را روانه سرزمین «نجد» کنید، امید است ایمان باورند؛ زیرا تمایل آنها نسبت به توحید زیاد است. پیامبر ^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} فرمود: از مکر، و دشمنی مردم «نجد» خائف هستم؛ می‌ترسم جریان فاجعه «رُجیع» تکرار شود. «ابوبراء» گفت: گروه اعزامی شما در پناه من هستند و من ضمانت می‌کنم که آنها را از هر حادثه‌ای حفظ نمایم.

چهل نفر (در بعضی از نقل‌ها هفتاد نفر) از رجال علمی اسلام که حافظ قرآن و احکام بودند، به فرماندهی «منذر»، رهسپار منطقه «نجد» شدند و در کنار «بئر معونه» منزل کردند. پیامبر نامه‌ای که مضمون آن، دعوت به آیین اسلام بود، به یکی از سران «نجد»، به نام «عامر بن الطفیل» نوشت و یک نفر از مسلمانان مأمور شد که نامه رسول خدا ^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} را به «عامر» برساند. او نه تنها نامه رسول خدا ^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} را نخواند، بلکه حامل نامه را نیز به قتل رسانید. عامر از عشایر و قبائل اطراف کمک طلبید و منطقه‌ای که سپاه تبلیغ در آنجا فرود آمده بودند، با نیروهای «عامر» محاصره شد. سپاه تبلیغ پس از مبارزه‌ای خونین، همگی شربت شهادت نوشیدند، جز «کعب بن زید» که با بدن مجروح، خود را به مدینه رساند و جریان را اطلاع داد.
این فاجعه جانسوز و بزرگ، مسلمانان را سخت ناراحت ساخت و پیامبر ^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} مدّت‌ها به یاد شهدای «بئر معونه» بود.⁽⁶⁰⁾

قرطبی می‌گوید: جمع کثیری از اصحاب در زمان حضرت رسول ^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} حافظ قرآن بودند که در «جنگ یمامه» هفتاد نفر از قرّاء و حافظان قرآن کشته شدند و در «بئر معونه» نیز به همین تعداد به قتل رسیدند.⁽⁶¹⁾ در بعضی از روایات، تعداد کشته شدگان در روز یمامه را چهار صد نفر ذکر کرده‌اند.⁽⁶²⁾

در تاریخ یعقوبی آمده: عمر بن خطّاب به ابوبکر گفت: ای خلیفه رسول الله! حاملان قرآن بیشترشان در جنگ یمامه کشته شدند، چطور است که قرآن را جمع آوری کنی؛ زیرا می‌ترسم با از بین رفتن حاملان (حافظان) آن، قرآن تدریجاً از بین برود؟ ابوبکر گفت: چرا این کار را بکنم و حال آنکه رسول خدا ^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} چنین نکرده بود؟ از آن به بعد همواره عمر پشت این پیشنهاد را گرفت تا آنکه قرآن جمع آوری و در صُحفی نوشته شد … البته بعضی روایت کرده‌اند که علی بن ابی طالب ^{علیه‌السلام} آن را پس از رحلت رسول خدا ^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} جمع نمود و بر شتری بار کرد و به حضور صحابه آورد و فرمود: این قرآن است که من جمع آوری کرده‌ام.

در تاریخ ابی الفداء آمده است: به سبب جنگ در یمامه با «مسیلمه کذّاب»، گروهی از قاریان قرآن، از مهاجر و انصار، کشته شدند. ابوبکر چون دید عدّه حافظان قرآن که در آن واقعه در گذشته‌اند، بسیار است؛ در مقام جمع آوری قرآن برآمد و آن را از سینه‎‌های حافظان و از جریده‌ها و تخته‌پاره‌ها و پوست حیوانات جمع آوری نمود و نزد حفصه، دختر عمر، و همسر رسول خدا ^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} گذاشت.

ریشه و مصداق اصلی این دو تاریخ، روایاتی است که در صحاح اهل سنّت مذکور است. یکی از آن روایات، این است: بخاری در صحیح خود⁽⁶³⁾ از زید بن ثابت نقل می‌کند: در روزهایی که جنگ یمامه اتّفاق افتاد، ابوبکر مرا احضار کرد. وقتی به نزد او رفتم، دیدم عمر بن خطّاب هم آنجاست، ابوبکر گفت: عمر نزد من آمده، می‌گوید که واقعه یمامه قرآن را درو کرد و می‌ترسم که جنگ‌های آینده نیز مابقی آنان را از بین ببرد؛ در نتیجه، قسمت‌های بسیاری از قرآن کریم با سینه حافظان آن در دل خاک دفن شود. و نیز می‌گوید: من به نظرم می‌رسد که دستور دهی قرآن جمع آوری شود.

… علاّمه طباطبایی در اینجا روایات زیادی در این رابطه نقل نموده، می‌فرماید: آنچه که تفکّر آزاد در پیرامون این روایات – که عمده‌ترین روایات و مهم‌ترین روایات این باب است – و همچنین در دلالت آنها به آدمی می‌فهماند، این است که: هرچند روایات، آحاد و غیر متواتر است و لیکن قرائن قطعیّه همراه دارد که آدمی را ناگزیر از پذیرش آنها می‌کند. چون به طوری که قرآن کریم تصریح فرموده رسول خدا ^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} هرچه از قرآن برایش نازل می‌شده، بدون اینکه چیزی از آن را کتمان کند، به مردم ابلاغ می‌کرده، و حتّی به مردم یاد می‌داده و برای‌شان بیان می‌کرده و همواره عدّه‌ای از اصحاب ایشان مشغول یاددادن و یادگرفتن بودند که چطور قرائت کنند و بیان هرکدام چیست؟ آن عدّه که به دیگران یاد می‌دادند، همان «قرّاء» بودند که بیشترشان در جنگ یمامه کشته شدند. مردم آن زمان هم رغبت شدیدی در گرفتن قرآن و حفظ کردنش داشتند و این گرمی بازار تعلیم و تعلّم قرآن همچنان ادامه داشت تا آنکه قرآن جمع آوری شد.

وی سپس می‌فرماید: در الاتقان آمده است: رسول خدا ^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} رسمش این بود که آیات نازله را بر اصحابش تلقین می‌کرد (و آن قدر تکرار می‌کرد تا حفظ شوند). حضرت، هرچه را نازل می‌شد، به ترتیبی که امروز در دست ماست، به اصحاب تعلیم می‌فرمود و این ترتیب توقیفی به دستور جبرئیل … است.⁽⁶⁴⁾

تاریخ نشان می‌دهد که پس از رحلت پیامبر گرامی اسلام ^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} نیز عدّه‌ای زیادی به حفظ و تعلیم و تعلّم قرآن مشغول بودند و آنها را «حمله قرآن» می‌گفتند. عدّه زیادی از آنها نیز در جنگ‌ها و مبارزات و حوادث شهید شدند، یکی از حوادث دل خراش روز واقعه «حَرّه» بود. انس بن مالک می‌گوید: در روز حرّه – که سپاه یزید به مدینه حمله کرد – هفت صد حافظ قرآن شهید شدند که سه تن از آنان از اصحاب پیامبر ^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} بودند و این حادثه در روز چهارشنبه 27 ذی‌الحجّه سال 63 ق. واقع شد.⁽⁶⁵⁾

نتیجه

نتیجه آشکاری که از روایات و شواهد تاریخی ذکر شده به دست می آید، این است که پیامبراکرم ^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} و ائمّه معصومان ^{علیهم‌السلام} عنایت ویژه‌ای به حفظ قرآن و به خاطر سپردن آن داشتند. نه تنها در زمان پیامبر و ائمّه ^{علیهم‌السلام}، حافظان زیادی تربیت شدند؛ بلکه این سنّت حسنه در زمان غیبت امام زمان ^{علیه‌السلام} نیز با الهام گیری از کلام و سنّت معصومان ^{علیهم‌السلام} نسل به نسل ادامه یافت، به گونه‌ای که در تمام ادوار گذشته تاکنون حافظان زیادی از فرق مختلف اسلام؛ به ویژه شیعیان ظهور کردند. تا امروز که به برکت نظام مقدّس جمهوری اسلامی ایران علاوه بر علما و فقها و مردان و زنان، که حافظ قرآن هستند، کودکان خردسال زیادی چون سید محمدحسین طباطبایی و کودکانی که شاگرد و پرورش یافتگان اویند، تمام قرآن و مفاهیم و معارف آن را به خاطر سپرده و به نشر و گسترش آن مشغول‌اند.

---

پی نوشت ها:

1. اعلی / 6.
2. ر.ک: مجمع البیان، ج 10، ص 475.
3. قیامت / 16 – 18.
4. طه / 114.
5. ر.ک: تفسیر المیزان، علاّمه طباطبایی، ترجمه موسوی همدانی، ج 20، ص 173 و 174.
6. بحارالانوار، علاّمه مجلسی، ج 92، ص 208 و 209 و ترجمه اصول کافی، محلاتی، ج 4، ص 368.
7. بحارالانوار، ج 40، ص 139، ح 33.
8. غَمَطَ النِّعمه: ای لم یشکرها؛ یعنی شکر نعمت را به جای نیاورد. (ر.ک: مجمع البحرین).
9. کنز العمّال، ح 2317.
10. ترجمه اصول کافی، ج 4، ص 408؛ بحارالانوار، ج 92، ص 13؛ معانی الاخبار، ص 279.
11. مستدرک الوسائل، میرزای نوری، ج 4، ص 237.
12. کنزالعمّال، ج 1، ص 535، ح 2400؛ وسائل الشیعه، ج 4، ص 825.
13. بحارالانوار، ج 92، ص 19.
14. کنزل العمال، ج 1، ص 553، ح 2478؛ سنن ترمذی، ج 5، ص 162، ح 2913.
15. اصول کافی، ج 4، ص 409.
16. حمله القرآن در اکثر روایات به معنی به خاطر سپردگان قرآن و حافظین است، مگر قرینه ای بر خلاف آن باشد.
17. امان الامه من الاختلاف، لطف الله صافی، ص 193؛ سؤالات حمزه، دارقطنی، ص 11.
18. حجر / 9.
19. فصّلت / 42.
20. تفسیر آلاءالرحمن، بلاغی، ص 17 و 18.
21. بحارالانوار، ج 92، ص 177.
22. جواهر الکلام، ج 13، ص 360.
23. مصباح الفقیه، حاج آقا رضا همدانی، ج 2، ص 683.
24. بحارالانوار، ج 92، ص 184.
25. مستدرک الوسائل، ج 4، ص 245 و 246.
26. وسائل الشیعه، ج 4، ص 831؛ بحارالانوار، ج 92، ص 177.
27. همان.
28. تفسیر ابوالفتوح، ج 1، ص 8؛ مستدرک الوسائل، ج 4، ص 245.
29. الجامع الصّغیر، جلال الدین سیوطی، ج 1، ص 184؛ کنزالعمّال، ج 1، ص 51.
30. صحیح ابن خزیمه، ج 3، ص 5.
31. کنزالعمّال، ح 29890.
32. همان، ح 4020.
33. مستدرک الوسایل، ج 3، ص 149.
34. همان، ج 4، ص 244، به نقل از جامع الاخبار، ص 47.
35. همان.
36. همان، ج 11، ص 371؛ عدّهالداعی، ص 229.
37. کنزالعمّال، ج 1، ص 512.
38. همان، ج 2، ص 215.
39. همان، ح 2344.
40. وسائل الشیعه، ج 4، ص 831؛ تفسیر ابوالفتوح، ج 1، ص 8.
41. تفسیر ابوالفتوح، ج 1، ص 8؛ مستدرک الوسائل، ج 4، ص 254.
42. بحارالانوار، ج 92، ص 185؛ ترجمه اصول کافی، ج 4، ص 406.
43. ترجمه اصول کافی، مترجم: سیدهاشم رسولی، ج 4، ص 408؛ شرح اصول کافی، محمدصالح مازندرانی، ج 11، ص 29.
44. منیهالمرید، شهید ثانی، ص 293؛ المجموع، نووی، ج 1، ص 380.
45. ترجمه اصول کافی، سیدهاشم رسولی، ج 4، ص 411.
46. وسائل الشیعه، ج 4، ص 847.
47. جمال الاسبوع، سیدبن طاوس، ص 119 و 120؛ کنزالعمّال، ج 2، ص 58 و ج 8، ص 411.
48. جمال الاسبوع، ص 189.
49. به غیر از حضرت زهرا ^{سلام‌الله‌علیها} و کنیز آن حضرت و بعضی از بانوان اهل بیت پیامبر ^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} چون: حفصه، امّ سلمه و عایشه که حافظ قرآن بودند، زنان دیگری نیز بودند که قرآن را حفظ نموده بودند. از آن جمله خانمی است به نام «امّ ورقه» که حافظ قرآن بود. ابن سعد در طبقات می‌نویسد: «فضل بن دکین» از «ولید بن عبدالله بن جمیع» حدیث کرد که: جدّه من از «امّ ورقه» دختر «عبدالله بن حارث» نقل کرد که او حافظ قرآن بود. او همان زنی است که پیغمبر به دیدنش می رفت و او را «شهیده» لقب داده بود. وقتی پیامبر ^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} به جنگ بدر می‌رفت، او گفت: اجازه دهید من نیز در این غزوه شرکت کنم و زخمی‌ها را درمان کنم و بیماران را پرستاری نمایم، شاید خداوند شهادت را نصیب من کند؟ پیغمبر ^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} فرمود: خداوند شهادت را برای تو مقرّر کرده است. پیغمبر به او فرمان داده بود برای اهل خانه خودش [در نماز ] امامت کند و مؤذّنی مخصوص داشت. وی غلام و کنیزی داشت که آنها در زمان خلافت عمر او را خفه کردند و به شهادت رساندند. عمر گفت: رسول خدا ^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} راست گفت که فرمود: برویم آن خانم شهیده را زیارت کنیم. (کنزالعمّال، ج 13، ص 628؛ شناخت قرآن، سید علی کمالی دزفولی، ص 108).
50. تفسیر آلاءالرحمن، ص 18.
51. توبه / 122.
52. ر.ک: قرآن در اسلام، علامه طباطبایی، ص 188 – 190.
53. تدوین القرآن، شیخ علی کورانی عاملی، ص 250 و 254؛ تفسیر آلاءالرحمن، ص 17.
54. تفسیر آلاءالرحمن، ص 17.
55. تاریخ مدینه دمشق، ابن عساکر، ج 7، ص 323 و ج 11، ص 74؛ صحیح بخاری، ج 6، ص 103.
56. البیان فی تفسیر القرآن، خویی، ص 251.
57. ر.ک: حواشی الشیروانی، ج 2، ص 295.
58. صحیح بخاری، ج 6، ص 102؛ صحیح مسلم، ج 7، ص 148؛ سنن ترمذی، ج 5، ص 338.
59. ر.ک: فروغ ابدیت، ج 2، ص 499 و 500؛ مغازی واقدی، ج 1، ص 354.
60. ر.ک: تاریخ سیاسی اسلام، سیره رسول اکرم، رسول جعفریان، ج 1، ص 488 و 489؛ فروغ ابدیت، ج 2، ص 502 و 503؛ مغازی واقدی، ج 1، ص 364 و 349.
61. البیان، ص 254.
62. همان؛ الدّرالمنثور، ج 1، ص 302.
63. صحیح بخاری، ج 5، ص 210؛ مسند احمد، ج 1، ص 13.
64. ر.ک: تفسیر المیزان، ج 12، ص 150 به بعد.
65. بحارالانوار، ج 18، ص 125؛ النص والاجتهاد، سید شرف الدین، ص 599؛ الغدیر، ج 10، ص 35.